Cele monitoringu lasów
Głównym celem monitoringu lasów w Polsce jest dostarczanie informacji o stanie zdrowotnym lasów oraz o procesach, które mogą wpływać na ich strukturę i funkcje. Program monitoringu lasów koncentruje się na ocenie wpływu zarówno czynników antropogenicznych (takich jak zanieczyszczenie powietrza), jak i naturalnych.
Cele szczegółowe obejmują:
- Stan lasu: realizacja ciągłych badań stanu zdrowotnego i witalności lasów, stanu gleb leśnych oraz różnorodności biologicznej w odniesieniu do antropogenicznych (zanieczyszczenie powietrza, depozycja atmosferyczna) i naturalnych czynników stresogennych.
- Związki przyczynowo-skutkowe: dążenie do lepszego poznania i zrozumienia związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy antropogenicznymi i naturalnymi czynnikami stresogennymi, a stanem lasów i procesami w nich zachodzącymi.
- Wysokiej jakości dane: zapewnienie wysokiej jakości danych o otwartym dostępie dla społeczeństwa odnoszących się do występujących zagrożeń dla lasów w kraju, analiz długoterminowych trendów, a także walidacji i kalibracji modeli.
- Infrastruktura: przygotowanie i utrzymanie sieci powierzchni badawczych i zaplecza analitycznego na potrzeby badań stanu lasów w Polsce.
Krajowe podstawy prawne monitoringu lasów
Monitoring lasów jest integralną częścią Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ), jako jedno z pięciu zadań realizowanych w ramach podsystemu monitoringu przyrody.
PMŚ to system pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska oraz gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji o stanie środowiska, który został utworzony ustawą z dnia 10 lipca 1991 roku o Inspekcji Ochrony Środowiska (tj. Dz. U. z 2024 r. poz. 425). Celem PMŚ jest dostarczanie rzetelnych informacji o stanie środowiska, w tym lasów, oraz ich zmianach. Monitoring lasów skupia się na ocenie stanu zdrowotnego lasów i procesów prowadzących do zmian ich struktury i funkcji. Działania te mają na celu wspieranie polityki leśnej oraz zarządzania ekosystemami leśnymi w kraju.
Równocześnie ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (t. j. Dz. U. z 2024 r. poz. 530) nakłada na Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe obowiązek „…inicjowania, koordynowania i prowadzenia regularnej oceny stanu lasów i zasobów leśnych oraz prognozowania zmian w ekosystemach leśnych” (art. 13a ust. 1 pkt 1).
Zakres zadań Państwowego Monitoringu Środowiska, w tym monitoringu lasów jest określony w wieloletnich strategicznych programach państwowego monitoringu środowiska oraz wykonawczych programach państwowego monitoringu środowiska, opracowywanych i realizowanych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.
Międzynarodowe ramy prawne i współpraca w zakresie monitoringu lasów
Monitoring lasów w Polsce ma podstawy w międzynarodowych zobowiązaniach, tj. Konwencji EKG ONZ o Transgranicznym Przemieszczaniu się Zanieczyszczania Powietrza na Dalekie Odległości (UN ECE Convention on Long-range Transboundary Air Pollution, LRTAP) przyjętej i podpisanej w Genewie w 1979 r. jako odpowiedź na zagrożenia powodowane przez zanieczyszczenia powietrza i obawy o szkody jakie one powodują dla zdrowia ludzi i stabilności ekosystemów. Konwencja weszła w życie w 1983 r., a w 1985 r. utworzono Międzynarodowy Program Współpracy dla Oceny i Monitorowania Skutków Zanieczyszczenia Powietrza dla Lasów (ICP Forests), aby prowadzić monitoring i badania wpływu zanieczyszczeń powietrza na lasy.
Polska podpisała i ratyfikowała Konwencję w 1985 r. (Dz. U. z 1985 r. nr 60 poz.311) i dołączyła do ICP Forests w 1989 r. Obecnie w programie ICP Forests uczestniczą 42 kraje europejskie, a także Stany Zjednoczone Ameryki i Kanada. Program monitoringu lasów obejmuje oceny i badania różnych komponentów ekosystemów leśnych i procesów w nich zachodzących według zharmonizowanych i znormalizowanych metodyk, opisanych w instrukcjach ICP Forests (ICP Forests Manual). Podstawą prawną stworzenia programu monitoringu lasów w Europie była wspomniana powyżej konwencja EKG ONZ. Jego rozwój i funkcjonowanie do roku 2011 odbywało się przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej poprzez bezpośrednie dofinansowanie lub za pośrednictwem odpowiednich programów (Forest Focus, Life+) i dedykowanych projektów (BioSoil, FutMon).
Prawo Unii Europejskiej a monitoring lasów
Do metodyk badań monitoringowych wypracowanych w ramach konwencji LRTAP odwołują się przepisy zawarte w tzw. dyrektywie pułapowej (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/2284 z dnia 14 grudnia 2016 r. w sprawie redukcji krajowych emisji niektórych rodzajów zanieczyszczeń atmosferycznych, zmiany dyrektywy 2003/35/WE oraz uchylenia dyrektywy 2001/81/WE, ) zwanej również dyrektywą NEC. Dyrektywa ta wymaga od państw członkowskich monitorowania wpływu zanieczyszczeń na ekosystemy, w tym na lasy. Realizując monitoring państwa członkowskie są zobowiązane do koordynacji działań z programami monitoringu wynikających z innych dyrektyw i do wykorzystywania danych zebranych na mocy przepisów unijnych oraz konwencji LRTAP.
Dyrektywa nakłada również na Państwa Członkowskie obowiązek składania sprawozdań na temat wyników badań monitoringowych, w tym wyników monitoringu lasów na wybranych powierzchniach monitoringowych.
W świetle przyjętej Nowej Strategii Leśnej UE 2030 i wynikającego z niej projektu Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ram monitorowania na rzecz odpornych lasów europejskich badania monitoringu lasów nabiorą jeszcze większego znaczenia. Przygotowywane Rozporządzenie zobowiązuje państwa członkowskie do monitorowania lasów w UE, proponuje metody (teledetekcja i sieć powierzchni obserwacyjnych w lasach) oraz zobowiązuje kraje do raportowania wyników do UE. Dokument ten jest obecnie przedmiotem dyskusji między zainteresowanymi stronami i oczekuje się, że ostateczne rozwiązania będą w dużej mierze pokrywać się z zakresem i metodami monitoringu ICP Forests.
